Naar aanleiding van dit verhaal over mijn eerste keer op de Domtoren, stuurde Corry mij via Facebook een berichtje. Ze vertelde dat ze lid is van het Utrechts Klokkenluiders Gilde en dus vaak in de toren komt. Ik vroeg haar vervolgens of dat betekent dat ze ook zelf in de touwen hangt, maar dat bleek toch een beetje anders te liggen. Niet ieder lid van het gilde mag en kan daadwerkelijk de klokken luiden. Ik moest van Corry maar eens met eigen ogen komen kijken naar de handmatige luiding. Ik vind dit soort dingen ontzettend interessant, dus melde ik me zondag 1 mei om half negen ‘s ochtend aan de voet van mijn favoriete toren.
Ik word hartelijk ontvangen door Corry en haar collega Adri en sluit stilletjes aan bij een groep psychiaters van het Pieter Baan Centrum (geloof ik). Na de eerste paar treden begint Adri bevlogen te vertellen en daar houdt hij de komende twee uur niet meer mee op. Hieronder slechts een selectie van alles wat hij heeft vertelt. Ik heb zo goed mogelijk geluisterd en hopelijk alles goed onthouden.
We beginnen in het ontvangstgebouw. Ontworpen door architect van Heukelom en gebouwd als nieuwe entree voor de Domtoren tijdens de grote restauratie die dertig jaar duurde en in 1931 afgerond werd. Van Heukelom ken je waarschijnlijk van het Derde Administratiegebouw van de Staatsspoorwegen, beter bekend als de Inktpot of ‘dat gebouw met die ufo’. Een prachtig gebouw in de stijl van de Amsterdamse school: veel bakstenen en alleen maar rechte lijnen. Je ziet het met name in het halletje en trappenhuis van het ontvangstgebouw meteen terug. Ik vind het vooral mooi dat ze tijdens die restauratie voor het hout dat ze nodig hadden, gebruik hebben gemaakt van de oude klokkenstoel (de stellage van dikke houten balken waaraan alle klokken in de toren opgehangen zijn). Die eikenhouten klokkenstoel is gemaakt in 1505 wat dus betekent dat het hout ruim 500 jaar oud is. Dat soort dingen vind ik zo tof!
We lopen verder omhoog naar de Michaëlskapel, ook wel de bisschopskapel genoemd omdat dit vroeger de privékapel van de bisschop was. Hij werd vroeger nogal eens belaagd (al vertelt Adri niet door wie en waarom) en dan kon hij zich hier veilig terugtrekken. Onderweg zie ik halverwege de trap een klein deurtje waar in mooie letters ‘brandkraan’ op staat. Adri vertelt dat dit vroeger het verblijf van de torenwachter was, als hij aan het werk was. Hij vertelt ook een verhaal dat ik al vaak gehoord heb: over hoe het kan dat de Domkerk niet meer aan Domtoren vast zit. In 1674 raasde er namelijk een tornado door Utrecht, destijds het schrickelik tempeest genoemd. Doordat het middenstuk van de kerk niet gesteund werd door de prachtige bogen die je wel aan de buitenkant van de Domkerk ziet, stortte het als een kaartenhuis in elkaar. Omdat niemand het geld had om het op te ruimen, bleef het puin 150 jaar lang liggen. Ook een bekend Utrechts verhaal: het puin werd een populaire ontmoetingsplek voor homoseksuelen. Daarom heten de inwoners van Utrecht Utrechters. Met Utrechtenaren worden homoseksuelen bedoeld. Ja ja, het is toch wat. Een fraai verhaal is het niet, want uiteindelijk leidde het in 1730 zelfs tot het vervolgen van de zogenaamde sodomieten. Ze werden meestal veroordeeld tot de doodsstraf en gewurgd.
Ook over het glas in lood is van alles te vertellen. Wat ik onthouden heb is dat ieder raam één seizoen voorstelt. Het blauwe is winter, het oranje de herfst. En wat dacht je van de vloer van de Michaëlskapel? Die is tijdens een restauratie flink onder handen genomen, maar toch liggen er heel veel originele stenen. Die hebben ze gewoon omgedraaid. De slimmeriken.
Tijd om weer een verdieping te klimmen. We arriveren in de Egmond kapel, ingericht als een soort minimuseum over de Domtoren. Vroeger was dit het huis van de torenwachter. Dit had ik al eerder gehoord en toen vond ik het maar gek. Zo kil en groot. Maar Adri vertelt dat er allemaal knusse kamertjes waren en dat de torenwachter hier zelfs een kroeg had. Je hebt er via de ramen in ieder geval een prachtig uitzicht op de Domkerk!
Dan is het tijd voor de verhalen over de klokken in de Domtoren en het Utrechts Klokkenluiders Gilde. In de Egmondskapel hangen namelijk een paar klokken waarop aspirant-leden een heel jaar lang les krijgen voordat ze volleerd klokkenluider zijn en de echte klokken een verdieping hoger mogen luiden. Het Utrechts Klokkenluiders Gilde is opgericht in 1979 om te voorkomen dat de klokken in Utrecht volledig automatisch geluid zouden gaan worden. Het gilde luidt op dit moment op tien plekken in Utrecht met de hand de klokken en heeft meer dan 800 leden. Er is zelfs een wachtlijst waar je minimaal anderhalf jaar op staat voor je aan de beurt bent. Overigens is het zeker niet alleen iets voor ouderen (dat vooroordeel had ik eerlijk gezegd ook), maar het Utrechts Klokkenluiders Gilde heeft ook een jeugdafdeling. De jongste klokkenluider is 8 jaar, de oudste bijna 80.
Adri vertelt dat klokkenluider vroeger eigenlijk helemaal geen beroep was. De torenwachter haalde sterke werklui van de straat om aan de touwen te trekken. Dat was nogal eens nodig, want de klokken werden om allerlei redenen geluid, bijvoorbeeld als er iemand was overleden. Daar komt het woord ‘overleden’ ook vandaan; als je dood ging dan werd je overluiden. Grappig weetje: toen Willem III van Oranje overleed in 1702, werd hij negen weken lang, drie keer per dag voor twee uur lang overluid.
En dan bereiken we eindelijk de klokkenzolder. In deze enorme ruimte hangen veertien luidklokken, variërend van gigantisch (de grootste is de Salvator uit 1505 die ruim 8000 kilo weegt) tot bescheiden (de kleinste is de Jezus Maria Johannes uit 1506 die “maar” 392 kilo weegt). Van de veertien klokken komt de helft uit de zestiende eeuw. Gegoten door de in die tijd beroemde Geert van Wou, een reizende klokkengieter. Utrecht wilde graag een machtig gelui en iedereen wist dat je daarvoor bij van Wou moest zijn. Zijn Salvator is een wereldwijd beroemde klok. Tot op de dag vandaag komen van over de hele wereld andere klokkenluiders deze grote jongen bewonderen. Hij wordt maar een paar keer per jaar geluid. Op 4 mei bijvoorbeeld, een half uur lang tot aan de twee minuten stilte om acht uur. Ik snap wel waarom dat niet vaker gebeurt, want voor dat halve uurtje zijn 22 luiders nodig!
Adri blijft ons maar bedelven onder een heleboel feiten en ik slurp alles op als een hongerige spons. Of een dorstige boekenworm. Zoiets. De klepel is bijvoorbeeld altijd exact 3% van het gewicht van de klok. Klokken gieten gebeurt al 700 jaar op precies dezelfde manier. Het UKG heeft een eigen gildeklok: de zuster Bertkenklok die in de toren van de Buurkerk hangt. Deze is speciaal voor hen op toon gegoten. Tegenwoordig worden de meeste klokken namelijk ongeveer 20 kilo te zwaar gegoten. Vervolgens wordt er van binnenuit net zo lang brons vanaf geschraapt tot hij perfect op toon is. Echte vakmannen kunnen een klok echter in één keer op toon gieten. Speciaal voor het gilde is dat in 2004 wederom gelukt: een prachtige Ais1/Gis1.
En dan pakt Adri een grote hamer en geeft de Maria, de op een na grootste klok, een zacht een tikje. Er komt zo’n prachtig geluid uit, dat de tranen me in de ogen springen. Ik weet ook niet zo goed waarom, maar ik ben helemaal ontroerd. Het geluid is zo zuiver en klinkt met gemak vier minuten lang door. Ook het besef dat mijn stadsgenoten al honderden jaren lang precies ditzelfde geluid horen, raakt me.
Van mensen die vlakbij de Domtoren wonen hoor ik wel eens dat ze een godsgruwelijke hekel hebben aan het geluid. Het is er op de gekste momenten en ze snappen nooit waarom. Adri vertelt dat het gilde probeert, naast het liturgische luidschema, ook andere oude luidgebruiken terug te brengen. Zoals het luiden bij openen en sluiten van de stadspoort, het einde van de middag als vroeger de banken sloten en er geen handel meer gedreven mocht worden of op donderdagavond als de gemeenteraad samenkomt. Hij vertelt dat onze burgemeester daadwerkelijk in zijn kantoor blijft totdat hij de klokken hoort. Pas dan begeeft hij zich naar de raadszaal. Hij merkt wel op dat het gilde voor de inwoners van Utrecht misschien wel wat duidelijker zou kunnen zijn over dat luidschema. Daar ben ik het helemaal mee eens. Als ik namelijk later op de website kijk, vind ik slechts een luidschema uit 2012. Tsja.
Het is nog steeds geen tien uur en dus nog geen tijd voor het luiden van de klokken. Dus vertelt Adri nog veel meer. Over waarom er op sommige klokken een M staat en dat het eigenlijk best bijzonder is dat we in de Domtoren nog zeven klokken uit 1505 hebben. De Duitsers namen tijdens de Tweede Wereldoorlog namelijk overal bronzen klokken in beslag. Ze smolten ze om want ze hadden tin nodig. In Utrecht waren ze dus al begonnen met het maken van gipsafdrukken van de klokken toen de oorlog dreigde. Ze legden alles minutieus vast zodat er kopieën gegoten konden worden als de Duitsers ze inderdaad in beslag zouden nemen. Ook werd er een brief gestuurd met de vraag ze alsjeblieft te sparen omdat ze tot het monumentale erfgoed van de stad behoorden. Ze markeerden die klokken met de M van Monumentaal. Het werkte en de bezetters hebben ze netjes laten hangen.
Dan is het moment aangebroken waarvoor we hier allemaal zijn: het luiden van de klokken om 10.00 uur. We gaan een verdieping lager, want de klokken worden geluiden op een verdieping onder de klokkenzolder waar veertien touwen uit het plafond komen. Netjes opgekruld liggen ze te wachten op hun luiders. Vandaag worden er vijf klokken geluid: Adrianus, Thomas, Kruisklok, Poncianus en Agnes Maior. Als ik vraag waarom heeft de luidmeester, degene die als een soort dirigent het luiden begeleid, daar niet echt een helder antwoord op. “Ik heb geen liturgisch aanknopingspunt kunnen vinden voor deze dag”, legt hij uit terwijl hij in het luidboek notities maakt. Adri heeft ons al verteld dat luiden veel moeilijker is dan je denkt. Als de klok en de klepel eenmaal op gang zijn, heb je geen enkele invloed meer op de swing. Daarom is het heel belangrijk dat je niet te hard luid. Je zou zomaar een 500 jaar oude klok aan diggelen kunnen luiden. Te zacht is uiteraard ook geen goed idee. Men moet het wel horen natuurlijk!
Dat komt met deze vier mannen en één vrouw helemaal goed. Als het carillon klaar is, beginnen ze op het teken van de luidmeester één voor één rustig aan de touwen te trekken. Als snel merk ik dat het enorm lastig is om in het kabaal dat vijf klokken produceren het geluid van jouw klok er uit te filteren en alleen daar naar te luisteren. Ik snap nu wel waarom iedereen zo boos kijkt. Ze zijn ongelooflijk gefocust en geconcentreerd. Ik loop naar buiten waar ik helemaal rondom de Domtoren kan lopen en geniet van het uitzicht en het geluid. Helaas hebben ze vanwege de grootse restauratie die eraan zit te komen, netten gespannen. Voor mijn ogen geen probleem, maar ik heb mijn camera in gekke bochten moeten wringen voor onderstaande foto’s.
Om 10.15 uur worden de klokken nogmaals geluid: de naluiding. Ik ben dan beland op een soort balkon middenin de klokkenzolder. Ik sta zo vlakbij de zwiepende klokken dat ik bang ben dat er eentje tegen me aan knalt. Ook voel ik het geluid overal. Het vibreert in mijn borstkas en de Domtoren trilt onder mijn voeten. Ik maakte geen foto’s maar wel een filmpje. Dan hebben jullie ook een beetje een beeld.
Als we weer beneden zijn wacht Corry ons op met koffie en gevulde koeken. Ik bedank haar voor de mogelijkheid om hier bij te zijn. Ze vertelt dat het voor haar zo’n 18 jaar geleden is dat ze voor het eerst bij het luiden van de klokken aanwezig was, op kerstavond. Voor haar was het een grotere religieuze ervaring dan ze ooit in de kerk had gehad. “Daar wil ik bij horen!”, dacht ze. En zo geschiedde. En hoewel ik zelf niet gelovig ben en ik de Domtoren en haar klokken niet per se zie als een kerktoren, snap ik Corry wel. De tranen sprongen me immers in de ogen bij het geluid dat één van de grootste klokken voortbracht. Het was een bijzondere ervaring.
Wil je meer weten over het Utrechts Klokkenluiders Gilde of zelfs lid worden? Neem dan eens een kijkje op hun website.
Geen reacties