De lantaarn spreekt

De leukste kunst is kunst in de openbare ruimte. Vind ik. Kunst die iedereen kan zien. Waar sommigen aan voorbij lopen en maar anderen onverwachts door geraakt worden. Kunst die niet weggestopt is in een museum, maar juist onderdeel uitmaakt van het gewone leven. Nu blijkt er een heleboel van dat soort kunst in Utrecht te zijn. Ik dacht dat ik het meeste inmiddels wel kende (gedichten van C.C.S. Crone op de muren bijvoorbeeld en wat dacht je van die gekke haas bij de Neude?), maar wist jij dat er kunst te vinden is onder iedere lantaarnpaal die boven een Utrechtse werf uittorent?

Een vis boven mijn hoofd

Ik wist dat niet. Totdat ik op een middag zat te lunchen aan de werf van het Omdenken kantoor aan de Oudegracht. Er liepen twee dames voorbij. Met een boekje in hun hand. Ze bleven vlakbij onze picknicktafel stilstaan en wezen naar iets boven ons hoofd. Toen ik de uitgestoken hand van één van de dames volgde, zag ik dat ze wees naar een stenen vis aan de voet van een lantaarnpaal.

Boekje

Nu was die vis me wel eens eerder opgevallen. En had ik me eigenlijk ook wel eens afgevraagd waarom dat ding daar eigenlijk zit. Maar het had me blijkbaar niet genoeg geboeid om daadwerkelijk op zoek te gaan naar de betekenis. Gelukkig stonden er nu twee dames met een boekje voor mijn neus. Dat boekje heet ‘De Lantaarn Spreekt‘ (affiliate link) en dat hadden ze zojuist voor een schijntje aangeschaft bij Broese. Een echte aanrader, zo vertelden ze, want ze liepen al de hele middag de wandelroutes uit dat boekje en lazen elkaar voor over de betekenis van de beelden op de lantaarnconsoles. Ik nam me voor zelf ook eens met dat boekje op pad te gaan. Ik heb hem niet aangeschaft, maar kwam hem tegen in de bibliotheek. Ik verlengde mijn leenperiode drie keer en ging uiteindelijk pas op pad een paar dagen voordat ik het boekje echt weer in moest leveren. Zo gaat dat bij mij nou eenmaal.

Een verhaal onder iedere paal

Inmiddels denk ik erover om het boekje toch maar zelf aan te schaffen en ooit alle routes te lopen en te varen. Voor dit artikel ben ik namelijk begonnen bij de vis bij ons kantoor en heb ik een klein rondje over de Oudegracht gemaakt. Maar er is nog zoveel meer te bekijken! In het boekje vind je vijf wandelroutes en een vaarroute langs alle Utrechtse grachten in de binnenstad. Onder iedere lantaarn vind je namelijk een kraagsteen met een beeldhouwwerk en achter ieder beeld zit een verhaal. Er zijn tien verschillende thema’s te onderscheiden: de geschiedenis van de stad, de namen van de huizen aan de grachten, typisch Utregse dingen, bijbelverhalen, mythen van over de hele wereld, uitgebeelde spreekwoorden, ambachtsgilden, Utrechtse VIP’s, de deugden en tot slot de universiteit. Maar waarom zitten deze beelden hier eigenlijk? Hoe is dat zo gekomen? Om die vraag te beantwoorden wil ik graag bij het begin beginnen. Want waarom heeft Utrecht eigenlijk werven? Hoe is dàt zo gekomen?

Werven

In Utrecht ligt het water van de grachten een stuk lager dan de huizen en de straten. Daar begon men zo’n zevenhonderd jaar geleden gebruik van te maken. Ongeveer al het transport ging namelijk over het water aangezien de modderige, onverharde wegen het grootste gedeelte van het jaar niet begaanbaar waren voor paard en wagen. Ze legden kleine kades aan langs het water en die kennen we nu als werven. Dat zag er toen nog niet zo mooi uit als nu. In eerste instantie waren er vanaf de werf slechts tunnels naar de huizen bovenaan de straat, maar zo langzamerhand werden dat uit praktisch oogpunt kelders. Iedere stukje werf was anders want het was privé-eigendom en hoorde bij het huis van de handelaar. Afhankelijk van of er bijvoorbeeld wijn, graan, turf, bier, stoffen of aardewerk verhandeld werd, was de werf voorzien van een trap, een hijskraan of een loopplank. In de periode tussen 1700 en 1900 werden alle kelders pas even lang. Daarvoor was het op de werven eigenlijk een beetje een rotzooitje. Een allegaartje. Maar in de 18e eeuw werden uiteindelijk alle kelders even diep en ontstond het beeld zoals we dat nu kennen: een bakstenen muur vol mysterieuze kelderdeuren en vensters.

Openbare weg

Aan het einde van de 19e eeuw waren de wegen een stuk beter en werd vervoer via het water steeds minder belangrijk. Daardoor werden de werven en de werfkelder een beetje verwaarloosd en stonden sommigen zelfs op het punt om in te storten. De handelaren hadden er immers niets meer aan. Gelukkig zijn er altijd mensen bij de Gemeente Utrecht die wel opletten. Zij zagen in dat de Utrechtse werven bijzonder zijn en toe waren aan een grootschalige restauratie. Om dat te kunnen bewerkstelligen was het handig als ze niet meer allemaal privé-bezit zouden zijn. Daarom werden ze vanaf 1949 allemaal eigendom van de gemeente (dat ging niet altijd vrijwillig, sommige eigenaren moesten hun bezit verplicht verkopen). Sindsdien behoren de werven tot de openbare weg.

Willem Stooker

Maar goed, nu heb ik jullie nog steeds niet verteld hoe die lantaarns met hun kunstige consoles uiteindelijk boven de werven terecht kwamen. Die hebben we namelijk te danken aan Willem Stooker, hoofd Monumenten en indertijd verantwoordelijk voor het restaureren van de werven. Hij liet kunstenaar Pyke Koch een prachtige lantaarn ontwerpen en plaatste die op een steen die een stukje boven de werf uitstak. Zo verlichtte de lantaarn zowel de straat als de werf. Het leek hem een goed idee om dat uitstekende stuk steen (de zogenaamde kraagsteen) te laten versieren met beeldhouwwerken. Uitstekend idee Willem! In de loop der jaren kregen verschillende kunstenaars de opdracht om werken voor de lantaarnconsoles te maken. Sommigen maakten er maar eentje, anderen tientallen. Niemand maakte er zoveel als de Zwitserse beeldhouwer Jeannot Bürgi: 192 stuks maar liefst. En dankzij zijn cartooneske, abstracte stijl vind ik die van Bürgi eigenlijk ook het mooist. Ze zijn niet truttig, maar juist grotesk en hoekig.

Route 4

In De lantaarn spreekt valt nog veel meer te lezen over hoe de consoles gemaakt werden en welke kunstenaars allemaal voor meneer Stooker aan de slag gegaan zijn. Maar ik besloot dat het tijd was om op pad te gaan en de werken in het echt te bewonderen. Na een dag op kantoor besloot ik te beginnen bij de vis boven onze picknicktafel. Die is onderdeel van route 4, dus die heb ik gelopen. Een klein rondje langs een stukje van de Oudegracht met 38 beeldhouwwerken. Hieronder foto’s van mijn favorieten, inclusief wat tekst en uitleg van waar je nou eigenlijk naar zit te kijken.

Ik begon natuurlijk bij de vis. Wat blijkt? Het is een snoek. Een beeldhouwwerk in de categorie Typisch Utregs, lees ik. ‘Hmm. Vreemd.’, denk ik in eerste instantie. Maar Utrecht is in de Romeinse tijd op juist deze plek ontstaan vanwege het samenkomen van verschillende grote waterlopen zoals de Rijn en de Vecht en die zaten vroeger vol met snoeken. Aha!

Ik loop een paar meter verder naar de buren. Aangezien dat het huis is waar de enige Nederlandse paus ooit geboren is, verwacht ik een pauselijk beeld.

Mijn verwachtingen worden waargemaakt. Hier zien we beëdiging van Adriaan Floriszoon Boeyens als paus in 1522. Hij stierf helaas twaalf maanden en twee weken later.

Ik klauter weer omhoog, loop een stukje over de straat en neem na de brug weer een trap omlaag. Het wandelen langs de werven is best intensief omdat je niet normaal door kan lopen. Voor iedere brug stopt het pad en moet je even naar boven. Ik beland weer bij een typisch Utregs tafereel: de basilisk. Ik moet meteen aan Harry Potter denken.

Er doen verhalen de ronde over een basilisk die geleefd zou hebben in een Utrechtse werfkelder. Dit vreemde beest ziet eruit als een haan met de vleugels van een draak, de snavel van een arend en de staart van een eekhoorn. Hij wordt geboren als het dooierloze ei van een zevenjarige haan wordt uitgebroed door een slang. Ja ja. Hij heeft ook nog eens een giftige adem en als je hem recht in zijn ogen aankijkt versteen je. Iedereen die afdaalde in zijn werfkelder, kwam dus nooit meer terug. Gelukkig was er ooit iemand zo slim om de kelder geblinddoekt in te gaan, met als enige wapen een spiegel. Zo versteende de basilisk zichzelf. Dat tafereel zie je hier afgebeeld. Let ook vooral op de schedel van één van zijn slachtoffers onder de voorpoot van dit lugubere beest.

Voordat ik verder ga, kijk ik eerst nog even achterom. Want het uitzicht op de werf is eigenlijk altijd mooi.

Tijd om een Utrechtse VIP te bekijken. Dit is Jaap Zwart, van 1990 tot 200 wethouder van wonen, monumenten en grondzaken in Utrecht.

Je ziet meneer Zwart hier met de stad op zijn schouders. Hij heeft veel goeds gedaan voor het behoud van prachtige historische stukjes Utrecht. Zo was hij bijvoorbeeld verantwoordelijk voor het opknappen van de wijken Wittevrouwen en Oudwijk. Dank je wel Jaap!

Ah! Daar hebben we het eerste werk van Bürgi. Een kat! Simpelweg omdat het huis dat hier aan de gracht staat de naam ‘De Catt’ droeg. In de binnenstad zijn katten erg populair omdat er niets zo goed werkt om muizen en ratten weg te jagen. Vele kooplieden langs de Oudegracht hadden katten en ook tegenwoordig heeft bijna iedere kroeg er eentje.

Weggestopt in een hoekje bij de Gaardbrug, vind ik een man die door een verrekijker zit te turen. Waar kijkt hij naar?

Ook deze is van Bürgi en heet net zoals het huis aan de Oudegracht 175, ‘Het lant van belofte’. Aha, Dus daar zit hij smachtend naar te kijken.

Ik kijk even achterom en zie dat men bij Kafé België voor de deur biertjes zit te drinken. Dat verbaast me niets. Er zitten immers altijd mensen bij Kafé België voor de deur biertjes te drinken. Op naar het volgende stukje gracht.

Weer een beeldhouwwerk van Bürgi en weer eentje die gebaseerd is op de naam van het huis dat erbij hoorde: De Gecroonde Cnoop.

Waarschijnlijk woonden er knopendraaiers in het huis, zij maakten knopen van beenderen. Bürgi haalt met dit beeld een woordgrapje uit en beeldt twee draken af die met elkaar in de knoop liggen. Letterlijk en figuurlijk.

Onderweg naar de volgende lantaarn heb ik een prachtig uitzicht op de Dom.

Blijkbaar hadden de huizen aan dit stukje gracht allemaal boeiende namen, want ook deze is weer gebaseerd op een huis. Het schijnt dat ‘Engel’ vroeger een nogal populaire naam was voor een huis. Trouwens ook als voornaam voor een jongen. Meisjes werden dan Engeltje genoemd. Of een tikkeltje chiquer: Angelique.

Ik heb deze lantaarnconsole van beide kanten gefotografeerd omdat je zo goed de uitdrukkingen op de gezichten kunt zien. De beeldhouwer van dit werk is onbekend en wat het precies voorstelt dus ook. Vermoedelijk een beschermengel die iemand begeleidt. Maar waar naartoe? Toch niet naar het hiernamaals mag ik hopen?

Deze stoere arend staat hier niet omdat een huis zo heette (al is hij wel weer gemaakt door Bürgi) maar als verbeelding van een oude mythe. Men ziet de arend als de koning van de vogels, zoals de leeuw de koning van alle dieren is. Dat maakt de adelaar een geliefd landssymbool. De VS, Duitsland, Mexico, Rusland. Zo kan ik nog wel even doorgaan. Ook in het Romeinse rijk en het Christendom zijn veel verwijzingen naar deze vogel met zijn adelaarsblik te vinden. Stoer vogeltje dus.

Ik ben bijna klaar met route 4.

Aan mijn laatste stukje gracht vind ik het beeldje Heul Heul met misschien wel het grappigste verhaal van allemaal.

Het schijnt dat het vroeger heel gewoon was voor boerenjongens om samen met hun meisjes op zondag naar de stad te rijden in hun sjees. Deze door een paard getrokken kar ging nogal hard, dus ik vermoed dat daar het werkwoord sjezen vandaan komt. Iedere keer als de jongens met hun sjees over één van de bruggen aan de Oudegracht sjeesden, riepen ze ‘heul heul’ en kusten hun meisje. Klinkt als een heerlijke besteding van je zondag, maar helaas vond men dit in Utrecht onzedelijk en werd het verboden. Boe! Misschien wordt het tijd om dit gebruik in ere te herstellen?

Ik ben eigenlijk wel klaar met mijn wandeling (ik heb tientallen foto’s gemaakt en mijn maag rammelt), maar als ik me naar de dichtstbijzijnde trap begeef, bespeur ik door de bladeren nog meer onzedelijk gedrag.

Bürgi interpreteert hier de naam van het huis ‘De Witte Lely’ wel heel ruim. Is dit een lelieblanke hofdame of prinses uit de middeleeuwen? De Franse lelie aan het rechterkant verraad in ieder geval haar afkomst, maar is het ook het symbool voor maagdelijkheid. Misschien is dat de reden dat ze zo overduidelijk begeerd wordt door de man links van haar. We zien allemaal waar hij naar wijst…

En als ik dan inderdaad de trap bestijg, zie ik plotseling nog één beeldhouwwerk, maar dan van heel dichtbij. Vlak naast de trap zien we Hermes, de bode van Griekse goden. Dag jongen. Fijne avond hè?

Ik ben verrast over de prachtig beelden en bijbehorende verhalen die zich allemaal op een paar honderd meter van mijn kantoor bevinden. Ik zit hier gewoon al jaren iedere werkdag in een soort openluchtmuseum. Fantastisch toch? Ik weet zeker dat ik ook de andere routes nog eens ga lopen.

Bijna alle informatie in dit artikel heb ik gehaald uit het boekje De lantaarn spreekt. Ben je ook geïnteresseerd, dan kun je die bij Bol.com aanschaffen. Voor de volledigheid: schaf je iets aan via een link in dit artikel, dan ontvang ik daarvoor een kleine vergoeding. Zoals beschreven ligt het boekje ook bij Broese en is het te leen in de bibliotheek. Hopelijk zie ik jullie binnenkort ook de lantaarnpalen van Utrecht bewonderen.